نخستین قرارداد بین المللى براى محدودسازى استفاده از سلاح هاى شیمیایى به سال ۱۶۷۵ میلادى برمى گردد.هنگامى که فرانسه و آلمان با امضاى موافقتنامه اى در استراسبورگ درباره ممنوعیت کاربرد گلوله هاى سمى به توافق رسیدند.

دویست سال بعد در سال ۱۸۷۴میلادى «کنوانسیون بروکسل درباره حقوق و قوانین جنگ»کاربرد سموم یا سلاح هاى سمى و نیز سلاح ها، پرتابه ها و موادى را که باعث مصدومیت و رنج غیرمعمول مى شود، ممنوع اعلام کرد.
پیش از پایان قرن نوزدهم و در سال ۱۸۹۹میلادى کنفرانس بین المللى صلح در لاهه برپا شد و منجر به امضاى موافقتنامه اى در ممنوعیت استفاده از پرتابه هاى جنگى محتوى گاز سمى گردید.

* دولت هاى غربى و تجهیز عراق به سلاح شیمیایى
با وجود اینکه کشورهاى اروپایى همچون آلمان و فرانسه از قرن ها پیش در ممنوعیت استفاده از سلاح هاى شیمیایى پیشگام شده اند، اما اسناد و مدارک حاکى از آن است که این کشورها در عمل به قراردادهاى بین المللى چندان پایبند نبوده و با هدف تجارى در تجهیز دیگر کشورها به این سلاح ها نقش اساسى داشته اند.نمونه بارز این ادعا نقشى است که کشورهایى از این دست در تجهیز رژیم بعث به سلاح شیمیایى ایفا کرده اند .
سرتیپ «عبدالرزاق السامرایى» که مسئول راه اندازى بخش سلاح هاى شیمیایى در نیروى هوایى رژیم بعثى بوده است در خاطرات خود دراین باره چنین مى گوید: من در ۲۵ اکتبر ۱۹۷۹ (۵۸‎/۸‎/۳) در یک مأموریت سرى براى تهیه تجهیزات تولید سلاح هاى شیمیایى، رهسپار آلمان غربى شدم.پس از مذاکره با مسئولان شرکت آلمانى «KarlKolb»، قرار دادى در این مورد امضا کردم، اما به دلیل اجرا نشدن کامل این قرار داد، بنا شد که آنان خود به عراق سفر کنند.
پس از چندى، مسئولان شرکت مزبور با کارشناسان نظامى ارتش در عراق ملاقات کرده، راهنمایى هاى فنى لازم را در خصوص ساخت و تولید گازهاى سمى و ترکیبى ـ از جمله گاز تابون (Tabun) و موستارد (Mustard) و گازهاى اعصاب که قادر است نزدیک به یک صد هزار نفر را نابود کند ـ ارائه دادند.
همچنین با امضاى یک قرار داد خرید گلوله و موشک شیمیایى با شرکت هاى آلمانى توانستیم بیش از ۱۰۷۵۵ کلاهک شیمیایى ـ اعم از بمب، گلوله توپ و موشک ـ وارد کنیم و با ذخیره سازى ۱۰۰۵ تن مواد شیمیایى، میزان ذخایر این مواد را در انبارها به پنج هزار تن افزایش دهیم.
بدین ترتیب، عراق پس از تلاش هاى بسیار توانست مقادیر زیادى مواد میکروبى شامل پانصد هزار لیتر (۱۳۰ هزار گالن) ماده بسیار سمى «پوتولیمن» و پنجاه هزار لیتر (۱۳ هزار گالن) ماده «انتراکس» ـ موسوم به «اخگر خبیث» ـ تولید کند.
در زرادخانه شیمیایى عراق، حداقل سى هزار تن مواد گازى و مایع سمى از جمله گاز خردل، خردل فسفرى و گوگردى و گازهاى اعصاب مانند سارین، تابون، سرمان، هیدروژن سیاتید و گازهاى تاول زا وجود داشت.گاز خردل، در کارخانه هاى «التاجى» به طور خیلى محرمانه ساخته و درموشک هاى جنگنده هاى نیروى هوایى تعبیه مى شد.
از سوى دیگر، عراق تکیه زیادى بر نیروهاى هوایى خود داشت.این ویژگى باعث شد که به استفاده از سلاح هاى کمکى در نیروى هوایى روى آورد.بدین رو، فکر کاربرد سلاح شیمیایى در نیروى هوایى مطرح و با استقبال رو به رو شد، زیرا از نظر اقتصادى، این کار مقرون به صرفه بود.
به همین دلیل، سرتیپ ستاد «عبدالرزاق السامرایى» که از افسران متخصص نیروى هوایى در امور شیمیایى بود، به فرانسه اعزام شد تا با شیوه هاى کاربرد گازهاى شیمیایى در موشک ها آشنا شود.او پس از سه سال به عراق بازگشت و بخش گازهاى شیمیایى را در این نیرو راه انداز کرد.
دکتر حسین شهرستانى وزیر نفت دولت فعلى عراق و از دانشمندان هسته اى این کشور که به علت مخالفت با صدام سالها زندان بوده است مى گوید : فعالیت هسته اى صدام از سال ۱۹۸۰ (۵۹) آغاز و در بخش شیمیایى در سال ۱۹۸۲ (۶۱) با کمک تعدادى از شرکت هاى آمریکایى جهت تولید گاز اعصاب و سارین توسعه یافت.
دکتر گراهان پى یرسون (از محققان ساخت عوامل جنگ هاى بیولوژیک در دپارتمان صلح دانشگاه برادفورد انگلیس) نیز به این امر اذعان دارد، فقط وى معتقد است اقدام عراق براى کسب توانمندى BW (بیولوژیک)، از سال ۱۹۷۶ (۵۳) آغاز شد و یک سال بعد در ۱۹۷۵ (۵۴) عراق اجراى ۷۸ پروژه تحقیق و توسعه را در مرکز آل سلمان آغاز کرد و در سال ۱۹۸۵ (۶۴) قادر به تولید انبوه عوامل میکروبى سیاه زخم و سم بوتولیسم بود.
جیمز وولسى رئیس سابق سازمان سیا معتقد است میکروب سیاه زخم در بسیارى از آزمایشگاه هاى آمریکا قابل دسترسى بود و از سوى کشورهاى مختلف و از جمله عراق در دهه ۸۰ توزیع شد.

* فجایع شیمیایى رژیم بعث در هشت سال دفاع مقدس
اقدام عراق براى دستیابى به تکنولوژى و ذخایر شیمیایى متعاقب شکست هاى عراق و استفاده از جنگ شیمیایى به عنوان یک راه حل ممکن براى مشکلات نظامى اش آغاز شد.
در زمستان ۱۳۵۹ - یعنى چند ماه بعد از جنگ تحمیلى- عراق از گلوله هاى شیمیایى که غالباً گاز اشک آور و تهوع زا بود، استفاده نمود که استفاده از آن کاملاً محدود و احتمالاً آزمایشى بود.اما از اواسط سال ۱۳۶۲ حملات هدفمند شیمیایى عراق علیه ایران آغاز گردید و در طول جنگ بیش از سى حمله علیه مناطق مسکونى انجام شد.حمله به سردشت در تیر ماه ۱۳۶۶ فجیع ترین آن بود.در این حمله از جمعیت ۱۲ هزار نفرى سردشت ۱۳۰ تن کشته و چهار هزار نفر مصدوم شدند.
در مرداد ماه ۱۳۶۲ هفت حمله شیمیایى مهم در منطقه عملیاتى شمال غرب کشور شامل منطقه عملیاتى والفجر ،۲ پیرانشهر و حاج عمران صورت گرفت.در منطقه حاج عمران بعد از انفجار بمب ها در حمله هاى ۱۷ و۱۸ مرداد ۱۳۶۲ دود سیاه رنگى در منطقه پخش شد و ذرات ریزى روى زمین، تجهیزات و نیروها را گرفت و بوى تند خاصى مشابه سیر در منطقه پخش شد.پس از ۳-۲ ساعت نیروها دچار قرمزى چشم شدند و ۷-۵ ساعت بعد استفراغ شروع شد.
در آبان ماه ۱۳۶۲منطقه وسیعى از غرب کشور چند روز پس از عملیات والفجر ،۴ با گاز خردل بمباران شد که ده نفر از مردم شهر بانه و سردشت شهید شدند.
در تاریخ سوم اسفند ماه۱۳۶۳ در جنوب در روز چهارم عملیات خیبر،عراق دست به عملیات شدید شیمیایى با استفاده از گاز خردل زد و طى ۴۸ ساعت حدود ۵ تن گاز خردل را با یکصد بمب بر روى رزمندگان ریخت که نتیجه آن ۲۱۰۰ نفر مصدوم بود.
در تاریخ نوزدهم اسفند ماه۱۳۶۲ بر اثر حملات شیمیایى عراق در جزایر مجنون ۵۴۳ رزمنده با گاز خردل مصدوم و تعدادى شهید شدند.با این وجود بعد از اعتراضات ایران واعزام تعدادى از مصدومین شیمیایى به بیمارستان هاى کشورهاى اروپایى و اعزام هیأت هاى کارشناسى سازمان ملل طى سال ۱۳۶۲ به بعد، در زمستان ۱۳۶۵ عراق براى نخستین بار به عنوان کاربرد جنگ افزارهاى شیمیایى علیه نیروهاى ایرانى معرفى شد.
در روز بیست ودو اسفند ماه ۱۳۶۳ عراق حملات شیمیایى شدیدى را در جزایر مجنون از سر گرفت که از مجموعه گاز خردل و گاز اعصاب علیه سربازان ایرانى استفاده نمود که در نتیجه آن ۲۲۳۱ نفر مصدوم و ۳۲ نفر شهید شدند.
در بعد از ظهر چهار شنبه بیست و سه بهمن ماه ۱۳۶۴ عراق با استفاده از هوا پیما منطقه آزاد شده فاو را به شدت مورد حمله شیمیایى قرار داد که این حملات عمدتاً با گاز اعصاب و کمتر خردل بوده است و طى دو روز تعداد مصدومین شیمیایى در منطقه فاو ناشى از گاز هاى خردل، اعصاب- سیانید- به ۸۵۰۰ نفر رسید.
متأسفانه آنکه در صبح هشتم اسفند ماه ۱۳۶۴ بیمارستان صحرایى حضرت فاطمه زهرا (س) به وسیله ده فروند هواپیماى عراقى بمباران شیمیایى شد و به همین دلیل با مصدومیت عده کثیرى از کارکنان بیمارستان، این مرکز درمانى براى مدت طولانى از فعالیت باز ایستاد.
در تاریخ دهم دى ماه ۱۳۶۵ یک بیمارستان صحرایى در سومار در اثر بمباران شیمیایى با گاز خردل به شدت آلوده شد و جمع زیادى از کادر پزشکى این بیمارستان مصدوم شدند که آمار موجود ۴۰۰ مصدوم و ۲۰ شهید را گزارش مى نماید.
در روز پنج شنبه بیست و هفتم اسفند ماه ۱۳۶۶ شهر حلبچه در استان کردستان عراق و روستاهاى اطراف به شدت مورد حملات شیمیایى با گاز اعصاب و سیانید قرار گرفت و در این فاجعه ۵۰۰۰ کشته و۷۰۰۰ مصدوم بجا ماند که در روز هاى بعد جاده هاى ارتباطى و روستاهاى اطراف را با گاز خردل نیز مورد حمله قرارداد.
در بهار ۱۳۶۷ با فعال شدن مجدد جبهه هاى عملیاتى جنوب حملات شیمیایى عراق نیز مجدداً در این مناطق شدت یافت که در بیست و هشتم فروردین ماه ۱۳۶۷ عراق حمله وسیع شیمیایى را به منطقه فاو در خطوط مقدم و پشتیبانى آغاز کرد.
در روز پنج شنبه اول اردیبهشت ماه ۱۳۶۷ عراق روستاهاى خوزستان در اطراف دار خونین و هویزه را با گاز اعصاب وسیانید مورد حمله قرار داد و در همین روز مناطق واقع در اطراف جاده اهواز - خرمشهر را نیز مورد حمله قرار داد.
در تاریخ چهارم تیر ماه ۱۳۶۷ حمله عراق به جزایر مجنون با عوامل شیمیایى آغاز شد و شدت حمله به حدى بود که با مصدوم نمودن سربازان و گردو خاک حاصله عراق جزایر مجنون را تصرف نمود. با توجه به ناپایدارى گاز اعصاب بعد از مدتى عراقى ها وارد منطقه شدند.
و سرانجام آخرین حمله شیمیایى عراق در مرداد ماه ۱۳۶۷ در شهر اشنویه اتفاق افتاد که با پرتاب ۸ بمب از یک هواپیماى ملخى بااستفاده از گاز خردل انجام شد که ۲۶۸۰ مصدوم غیر نظامى بر جاى گذاشت و بعد از توقف جنگ ایران و عراق، رژیم عراق حملات شیمیایى را متوجه مخالفان و مناطق کردنشین عراق نمود.
سهیلا طائى
روزنامه ایران