سلاح هاى شیمیایى در طول جنگ ایران و عراق به عنوان یکى از موثرترین ابزارهاى بازدارندگى و مقابله و نیز اهرم فشارى در دست رژیم عراق بود که با کیفیت و کمیت دلخواه آن رژیم استفاده شد و نتایج وحشتناکى را به بار آورد. این نتایج ناشى از سکوت مجامع بین المللى و همسوئى قدرتهاى استکبارى با سیاست هاى رژیم عراق بود، براى تبیین بیشتر این موضوع تاریخچه مختصر حملات شیمیایى عراق از آغاز تا پایان جنگ مورد بررسى قرار گرفته که در ذیل ارائه مى شود:

اولین حمله شیمیایى ثبت شده توسط سازمان ملل در جنگ ایران و عراق مربوط به تاریخ ۲۳/۱۰/۵۹  برابر با ۱۳ ژانویه ۱۹۸۱ مى باشد که در منطقه اى بین هلاله و نى خزر واقع در ۵۰ کیلومترى غرب ایلام توسط عراق علیه نیروهاى ایرانى انجام شد که به شهادت ده تن از این نیروها انجامید. عامل مورد استفاده در این حملات گازهاى مختل کننده اعصاب گزارش شده است. براساس گزارشهاى منتشر شده، عراق در سال ۶۰ نیز چهار بار در مناطق هویزه، ارتفاعات الله اکبر، پل نادرى و خرمشهر اقدام به استفاده از گلوله هاى شیمیایى نمود که عمدتا توسط توپخانه یا خمپاره انداز پرتاب گردید. در سال ۶۱ عراق یازده بار از این سلاح گاز اعصاب استفاده کرد که توسط توپخانه و خمپاره انداز پرتاب مى شد. مناطق مورد استفاده شامل مناطق آبادان، ساوجى (در شمال مریوان)، ارتفاع ،۱۷۵ موسیان، تنکاب (در منطقه شمال غرب)، شلمچه، گردنه بایو (در کردستان)، شرهائى درجنوب بوده که در برخى از این مناطق موارد استفاده مکرر گزارش شده است. در سال ۶۱ مجموعا ۱۳ نفر در اثر این حملات شهید و ۲۱ نفر مجروح گردیدند.
در سال ۶۲ میزان به کارگیرى این سلاح توسط عراق از افزایش قابل توجهى برخوردار شد که از نمونه هاى آن عملیات والفجر ۶ در جبهه مرکزى و عملیات خیبر در جبهه جنوبى مى باشد. در این حملات نوع عناصر مورد استفاده و عوامل پرتاب کننده، تنوع بیشترى را شامل گردید. در این سال مجموعا ۴۵ مورد استفاده عراق از این سلاح گزارش شده است که بیش از چهار برابر سال قبل بود و عناصر شیمیایى مورد استفاده شامل عوامل تهوع زا، تاول زا، خردل، اعصاب و ترکیبى از خردل و تاول زا بوده است. همچنین در این سال علاوه براستفاده از توپخانه به عنوان وسیله پرتاب کننده از هواپیما نیز استفاده شده است . محل حملات انجام شده عمدتا تا دى ماه بدلیل تحریک نیروهاى خودى در جبهه هاى شمال غرب و میانى (عملیات والفجر۶) در این مناطق گزارش شده است که شامل سومار، رودخانه دویرج، نفرچین، شیوه رش، حاج عمران، پیرانشهر، ارتفاعات قمطره، ساوجى، سردشت، سومار، ارتفاعات بازى دراز، خراطها، مریوان، روستاى سیدلو، سردوش، روستاى باینجان (در نزدیکى بانه) ،گرماب، پنجون و پاوه بوده اند که مجموعا در این حملات ۲۲ نفر شهید و ۲۷۹۳ نفر مجروح شدند. این حملات، به ترتیب در شهر پیرانشهر، ارتفاعات قمطره، حوالى پنجون و هور الهویزه از شدت بیشترى برخوردار بود، در این رابطه شهر پیرانشهر و چند روستاى مجاور آن در ۱۸/۵/۶۲ توسط دو فروند هواپیما بمباران شیمیایى شدند.
این تهاجمات رژیم عراق که با استفاده از بمباران هوایى حامل گازموستارد انجام شد، یکصد نفر مجروح باقى گذاشت که ۱۰ نفر از آنها آسیب شدید در اعضاى اساسى بدن داشتند و براى مداوا در بیمارستان بسترى گردیدند، بقیه نیز از تورم و سوزش شدید در چشمها رنج مى بردند، در این تهاجم وحشیانه، گزارش منجر به شهادت مجروحین نداشتیم. همچنین در تاریخ ۸ و۵ آبان ۱۳۶۲ شهر بانه و روستاهاى اطراف آن مورد حمله قرار گرفت . در این تهاجمات یکبار دیگر گاز موستارد مورد استفاده رژیم عراق قرار گرفت که نتیجه آن ۹ نفر شهید و ۵۰ نفر مجروح بود. همچنین حوالى پنجون درتاریخ ۱۶/۸/۶۵ توسط هواپیما بمباران شد که به شهادت ۱۷ نفر و مجروح شدن ۶۰ نفر انجامید، در این حمله هواپیماهاى عراقى از گاز اعصاب استفاده کردند. بمباران ارتفاعات قمطره با گاز تاول زا در ۲۳/۵/۶۵  با۲۰۰ زخمى نیز، در این رابطه قابل توجه است.
در خصوص حمله به پیرانشهر کارشناسان سازمان ملل که از محل حمله دیدن کردند مشاهدات خود را چنین گزارش کردند:
ما اثرات گاز موستارد را بر روى یک خانواده روستایى به ویژه مادر و دختران دو و چهار ساله اش دیدیم. ما شاهد مرگ دلخراش کودک چهارساله اى از دو ساعت قبل از مرگش بودیم. ما اثرات وحشتناک و دلخراش گاز موستارد را بر بدن زن باردار جوانى که جنین چهار ماهه در شکم داشت از نزدیک مشاهده کردیم.
با آغاز عملیات خیبر توسط نیروهاى خودى در اسفند ماه۶۲ مرحله جدیدى از جنگ آغاز شد. در این ماه نیروهاى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى قسمت بزرگى از جزایر مجنون را که یکى از مراکز استخراج نفت عراق بود به تصرف خود در آوردند و پدافند مستحکمى را در آنجا سازمان دادند. تصرف این مناطق در مقایسه با عملیات زمینى در سایر مناطق براى رزمندگان ایران اهمیت برجسته اى داشت. عراقى ها به علت اهمیت استراتژیکى این منطقه تصمیم گرفته بودند که اجازه ندهند جزایر مجنون در دست نیروهاى ایران باقى بماند. به علاوه نگران این مسئله بودند که مقادیر قابل ملاحظه اى از ذخایر نفتى خود را با ادامه اشغال این جزایر به وسیله رزمندگان ایران در این منطقه از دست بدهند. آنها به منظور عقب راندن نیروهاى ایرانى ابتدا با استفاده از جنگ افزارهاى معمولى چندین پاتک اجرا کردند ولى کارى از پیش نبردند و سرانجام به کاربرد عامل عصبى تابون علیه نیروهاى مستقر در سنگرها اقدام کردند. با اجراى تک شیمیایى عراق، جمهورى اسلامى ایران اعلام داشت که نزدیک به ۱۷۰۰ نفر بر اثر پاتک در جزایر مجنون کشته و مجروح شده اند. در واقع اگر رزمندگان ایران اقدامات پدافندى خود را بهبود نمى بخشیدند و از جمله مجهز به ماسک ضد گاز، آمپول هاى آتروپین خودکار و لباس هاى محافظ، نشده بودند و باد شدید نیز نمى وزید تلفات آنها از این میزان هم فراتر مى رفت. ضایعات کم نیروهاى ایران در بهمن ماه سال مزبور موید این وضع متحول بوده است. به هر روى عراقى ها با وجود تلاش هاى زیاد موفق نشدند که رزمندگان ایران را از جزایر مجنون خارج سازند.
جنگ در جزایر مجنون، شاید گسترده ترین کاربرد جنگ افزارهاى شیمیایى را تا آن زمان توسط عراق درجنگ تحمیلى در برداشته بود. این حملات به ترتیب اسکله ۱۳ آبان، حسینیه، اروندرود، العزیر، شط على، هورالهویزه، طلائیه، مجنون، البیضه و جفیر را شامل گردید. از بین این حملات، حمله روز ۱۹/۱۲/۶۲ به مجنون، روز ۲۳/۱۲/۶۲ به البیضه و روز۳۰/۱۲/۶۲به هور الهویزه از شدت بیشترى برخوردار بود. در این حملات که با هواپیما انجام شد به ترتیب ۳۷۰،۱۵۳،۵۴۳ نفر از نیروهاى خودى با عوامل ترکیبى خردل و تاول زا و همچنین گاز اعصاب مجروح شدند.
در سال ۶۳ میزان حملات شیمیایى نسبت به سال قبل از کاهش نسبى برخوردار بود و به ۳۴ مورد رسید عموما در منطقه عملیاتى جنوب مخصوصا در جزایر مجنون انجام شد و هواپیماها نقش غالبى را در پرتاپ بمبهاى شیمیایى ایفا نمودند. در این حملات، تنوع عوامل شیمیایى به کار گرفته شده افزایش یافت و از عوامل خفه کننده، اشک آور، سیانور، تاول زا، اعصاب، خون و خردل استفاده شد. مجموعا در این سال در اثر این حملات ۱۵۹۳ نفر از نیروهاى خودى مجروح و ۲۳ نفر شهید شدند.
حملات متعدد به جزیره شمالى مجنون در۲۲/۱۲/۶۳ که به شهادت ۱۹ نفر و مجروح شدن ۳۵ نفر انجامید و همچنین حمله به اسکله شمالى شط على از شدیدترین حملات بود. حملات شیمیایى عراق در فروردین سال ۶۴ نیز ادامه یافت. در سال ۶۴ على رغم این که تعداد موارد حمله شیمیایى گزارش شده در این سال۱۰هزار و۲۷۳ نفر از نیروهاى خودى مجروح و ۳۶ نفر شهید شدند که میزان مجروحان نسبت به سال قبل تقریبا نه برابر شد.
بیشتر حملات در این سال در ماههاى فروردین و بهمن و اسفند انجام شد که فروردین ماه ادامه عملیات بدر و در بهمن ماه انجام عملیات والفجر۸ و فتح فاو توسط نیروهاى ایرانى مى باشد. مناطق مورد حمله در فروردین ماه ۶۴ شامل آبادان، خرمشهر، جفیر، پادگان حمید، جزایر مجنون و عین خوش مى باشند، که به دفعات مورد حمله قرار گرفت. حمله روز ۱۹/۱/۶۵ به پادگان حمید که منجر به شهادت ۱۰ نفر و مجروح شدن ۱۱۰۰ نفر از نیروهاى خودى گردید شدیدترین حمله در این ماه بوده است. در این حمله دکتر مانوئل دومینگوئن یکى از چهار کارشناس سازمان ملل که مجروحین را مورد بازدید قرارمى داد در ۸ آوریل اعلام کرد که از گاز« ایپریت» و« میدردسیانیک» استفاده شده است. با شروع عملیات والفجر ۸ در منطقه فاو در تاریخ ۲۰/۱۱/۶۴ عراق بار دیگر استفاده از سلاح شیمیایى را تشدید کرد. به طورى که در بهمن و اسفند ماه ۶۴ مجموعا ۱۷ مورد عملیات آفند شیمیایى توسط عراق علیه نیروهاى خودى گزارش شده که عموما درمنطقه فاو، آبادان و خسروآباد بوده است. در این ماهها همچنین از مناطق جفیر، عین خوش، بانه و سردشت نیز به عنوان مناطق مورد حمله یاد شده است که شدیدترین حمله در جاده فاو - بصره، در تاریخ ۲۴/۱۱/۶۴ انجام شد که منجر به شهادت ۲۳ تن و مجروح شدن ۸۴۷۷ نفر از نیروهاى خودى شد. در این عملیات هواپیماهاى عراقى از بمبهاى حاوى گاز خردل، سیانور، اعصاب و خون استفاده کردند.
بى تردید وسعت تهاجمات شیمیایى رژیم عراق در بهمن ۱۳۶۴ در تاریخ جنگهاى شیمیایى در جهان بى سابقه است. با آفند والفجر ۸ در۲۱ بهمن ۱۳۶۴ که منجر به سقوط شهر بندرى فاو عراق گردید نیروهاى عراقى به کاربرد مواد سمى شیمیایى انبوه که تا آن زمان نظیر آن با چنین ابعاد گسترده اى دیده نشده بود، اقدام کردند. از شروع عملیات آفندى والفجر ۸ تا اواسط اسفند ۱۳۶۴ متجاوز از۷۰۰۰ گلوله توپ و خمپاره حاوى مواد سمى بر علیه مواضع نیروهاى ایرانى شلیک گردید و در طول ۲۰ روز به طور مداوم هواپیماهاى عراقى بیش از ۱۰۰۰ بمب شیمیایى در صحنه عملیات والفجر ۸ فرو ریختند که همزمان با تجاوزات وحشیانه عراق به ایران در بسیارى از مواضع، تکهاى شیمیایى عراق علیه مواضع خود نیروهاى عراقى اجرا گردید که در نتیجه نیروهاى بعثى تحت تاثیر مقادیر قابل ملاحظه اى مواد سمى شیمیایى قرار گرفتند.
یک اسیر جنگى عراق به نام مهدى حبیب جمعى گردان ۱۹۶ از گارد ریاست جمهورى عراق که در ۲۵ بهمن ۱۳۶۴ در اثر بمباران شیمیایى عراق مجروح شده و در فاو به اسارت نیروهاى ایران در آمده بود به خبرنگار خبرگزارى جمهورى اسلامى ایران گفت: زمانى که گردان ما در خط مقدم جبهه به محاصره نیروهاى ایران درآمد، ناگهان شمارى از هواپیماهاى عراق بر بالاى سر ما ظاهر شدند و بمبهاى شیمیایى خود را بر روى مواضع نیروهاى ایرانى و ما که در محاصره آنها بودیم فرو ریختند که در اثر آن تعداد قابل ملاحظه اى از گردان ما مجروح شدند که من یکى از آنها هستم.
حملات شیمیایى عراق در سال ۶۵ با افزایش حملات ایران در این سال افزایش یافت به طورى که موارد بمباران تقریبا دو برابر سال قبل و به ۷۹ مورد رسید.در این حملات از عوامل تاول زا، اعصاب، خفه کننده، خردل، خون و برخى موارد ترکیبى از اینها استفاده گردید که میزان حملات انجام شده در زمستان همزمان با انجام دو عملیات مهم کربلاى چهار و پنج در شرق بصره از شدت بیشترى برخوردار بود. عموما جغرافیاى مناطق بمباران شده نشان مى دهد که مناطق مورد بمباران در این سال تابعى از مناطق عملیاتى مى باشد، به طورى که در فروردین ماه همزمان با ادامه عملیات کربلاى ۸ محور فاو عموما مورد حمله قرار گرفت و در اردیبهشت و خرداد منطقه مهران و حاج آباد در جبهه هاى میانى و در شهریور ماه منطقه عملیاتى کربلاى دو و در محور عمومى حاج عمران و همچنین محورهاى عملیاتى کربلاى چهار در جزیره مینو و خرمشهر و آبادان مورد حمله شیمیایى واقع شده است که با توجه به عملیات ارتش (کربلاى۶) در محور سومار، این منطقه نیز مورد بمباران قرار گرفت و در بهمن و اسفند نیز همزمان با کربلاى پنج در شلمچه و شرق بصره عمدتا این محور بمباران شیمیایى گردید. از نظر حجم صدمات وارده، مهمترین حملات در۴/۳/۶۵ در مهران و صالح آباد که منجر به مجروحیت ۷۵۰ نفر گردید و همچنین عملیات روز۴/۱۰/۶۵ در محور خرمشهر به محور عرایض- شلمچه که منجر به مجروح شدن ۱۱۶۰ نفر گردید. عملیات روز ۲۰/۱۰/۶۵ در جاده خرمشهر با ۳۰۰۰ مجروح و حمله روز ۲۳/۱۲/۶۵ در ضلع جنوب شرقى جزیره مجنون که منجر به ۱۱ کشته و ۵۴۰ زخمى شد را مى توان از مهمترین حملات شیمیایى این سال دانست. در این حملات عمدتا از گاز اعصاب و تاول زا استفاده شده است . لازم به ذکر است که شرایط جوى، سمت و سرعت باد، میزان رطوبت و حرارت محیط، شکل زمین و عوامل مورد استفاده در میزان تلفات بمباران شیمیایى بسیار موثر مى باشد.
در فروردین سال ۶۶ و به دنبال عملیات پى در پى قواى جمهورى اسلامى ایران در جبهه هاى غرب و جنوب، بار دیگر عراق سلاحهاى شیمیایى را در مقیاس وسیع به خدمت گرفت. در این سال هر چند ، دفعات تک شیمیایى نسبت به سال قبل کاهش نسبى را نشان مى دهد اما میزان شهدا و مجروحین از افزایش بالایى برخوردار است. بیشترین تعداد آنها در شهر حلبچه مى باشد. در فروردین این سال ۸ مورد بمباران شیمیایى توسط عراق گزارش شده است که ۶ مورد آن در منطقه عملیاتى کربلاى ۸ در شرق بصره مى باشد. انجام این عملیات در محدوده استراتژیک شرق بصره که براى عراق از اهمیت حیاتى برخوردار بود عکس العمل شدید عراق را به دنبال داشت، که به بمبارانهاى گسترده شیمیایى موجب گردید به طورى که بین تاریخ هاى ۱۸ تا۲۱ فروردین اقدام به ۶ مورد بمباران گسترده شیمیایى منطقه با هواپیما و خمپاره انداز نمود که در مجموع به شهادت ۲۱ نفر و مجروح شدن بیش از ۱۳۴ نفر از نیروهاى خودى منجر شد. یکى از دلایل کاهش صدمات نیروهاى خودى در این عملیات افزایش کیفى و کمى تجهیزات پدافندى آنها بود. در این عملیات از گازهاى تاول زا ،خون و خردل استفاده شد. به دنبال این عملیات و با تغییر تاکتیک نظامى ایران مبنى بر تغییر منطقه عملیاتى از جنوب به شمال و ادامه عملیات در مناطق شمال غرب و کردستان عراق، بعد از این تاریخ ما شاهد بمباران گسترده شیمیایى این مناطق توسط عراق هستیم بطورى که در مهرماه ۶۶ مجموعا ۱۱ مورد بمباران شیمیایى در روستاهاى کردنشین استان سلیمانیه و اربیل عراق، منطقه عملیاتى کربلاى ۱۰ (ماووت)، روستاى بوالحسن و سرول و جومه، بانه، روستاى قره باغ در شمال عراق، روستاى کله وش در حومه سردشت، مناطق عملیاتى نصر۴ (ارتفاعات ماووت )، فتح ۷(حلبچه) انجام شده که این حملات عمدتا با هواپیما صورت گرفته است. در این حملات در مجموع ۹۷ نفر به شهادت رسیدند و حدود ۵۲۰۰ نفر مجروح شدند. در این حملات از عناصر گاز اعصاب و خردل استفاده شده بود. شدیدترین حملات در۲۷/۱‎/۶۶ در استان سلیمانیه و اربیل عراق و در۷/۴/۶۶ در چهار نقطه حومه سردشت انجام گردید. در حمله ۷ تیر۶۶ که یکى از فجیع ترین حملات عراق علیه مناطق مسکونى محسوب مى شود، حداقل ۴۵۰۰ نفر از جمعیت دوازده هزارنفرى این شهر مجروح شدند. این حمله که به وسیله گاز موستارد (تاول زا) روسى در مناطق مسکونى و مخصوصا بازار شهر انجام شد منجر به شهادت ۱۳۰ تن از مردم این شهر شد. به گزارش یکى از کارشناسان سازمان ملل، مجروحین شیمیایى زن و مرد سالخورده ۷۰ ساله تا اشخاص جوان و بچه ها و کودکان را شامل مى گردید. این منبع افزود: نوزادان در شکم مادران قبل از تولد از اثرات گاز موستارد آسیب دیده بودند. یک زن باردار ۷ ماهه، ۵ روز بعد از تهاجم وحشیانه شیمیایى عراق همراه با نوزادش شهید شد. زن باردار دیگرى چند روز پس از تهاجم شیمیایى رژیم عراق وضع حمل نمود که در همان روز نوزاد و ۱۲ روز بعد مادر به علت عفونت و تحریکات عفونى در حالى که در بخش آى سى یو تحت مراقبت بودند شهید شدند. در نیمه دوم سال ۶۶ به خاطر تداوم عملیات نیروهاى خودى در شمال عراق استفاده از سلاح شیمیایى ادامه یافت که اوج آن در عملیات والفجر ۱۰(اسفندماه ۶۶) در شهر حلبچه بود. استقبال بى سابقه مردم شهر حلبچه از ورود نیروهاى ایرانى، رژیم بعثى را آن چنان عصبانى ساخت که تصمیم به قتل عام سراسرى شهر با استفاده از گاز سیانور گرفت. نویسنده کتاب سوداگرى مرگ درباره این بمباران مى نویسد: بعد از بمباران، گزارشگران با صحنه هایى روبه رو شدند که مو بر اندامشان راست شد. نه سربازى در تیررس نگاه بود و نه اثرى از آن همه بمباران به چشم مى خورد. خیابان هاى شهر هفتادهزار نفرى حلبچه پر از اجساد مردم بود. زن و مرد و کودک و سالخورده در هنگام فرار از فاجعه، از پاى در آمده بودند و نقش خیابان هاى شهر شده بودند. در این بمباران پنج هزار نفر به شهادت رسیدند و هفت هزار نفر مادام العمر معیوب و فلج شدند. در سال ۶۷ نیز حملات شیمیایى عراق ادامه یافت که از جمله حمله گسترده شیمیایى عراق براى تصرف فاو بود، همچنین در ۱۷ و۱۸ مه ۱۹۸۸(۲۷ و ۲۸ اردیبهشت ۶۷) ایران اعلام کرد که عراق علیه چند دهکده در منطقه غرب و جنوب ایران از این سلاح استفاده کرده است. در۱۶ ژوئن (۲۶ خرداد۶۷) نیز مجددا ایران خبر استفاده عراق از سلاحهاى شیمیایى را داد. کارشناسان سازمان ملل در بازدید محل مورد اصابت ضمن تایید، استفاده ازگاز خردل و عناصر غالب استیدکولین استرلیسن را عنوان کردند. در ۳ اوت۱۹۸۸(۱۲مرداد ۶۷) نیز ایران اعلام کرد که منطقه شیخ عثمان (مجاورشهر اشنویه) توسط عراق بمباران شده است. کارشناسان سازمان ملل ضمن تایید حمله، از گاز خردل به عنوان عامل مورد استفاده علیه نظامیان و غیر نظامیان نام بردند و آن را حمله به وجدان بشرى دانستند. به این ترتیب به کارگیرى سلاح شیمیایى تا پایان جنگ ادامه یافت و به عنوان سلاحى استراتژیک در جنگ ایران و عراق همیشه مد نظر و مورد استفاده حکام عراقى بود.

یحیى فوزى
ویژه نامه سروقامتان روزنامه جوان